การหัวเราะ วิเคราะห์ผ่านมุมมองทางมานุษยวิทยา โดย นัฐวุฒิ สิงห์กุล

จากบทความของ Hans Speier ชื่อ Wit and Politics: An Essay on Laughter and Power หรือชื่อแปลเป็นไทยว่าไหวพริบและการการเมือง : ความเรียงว่าด้วยการหัวเราะและอำนาจ ได้จัดแบ่งประเภทของการหัวเราะหรือตลกขบขันออกเป็นประเภทต่างๆ ทั้งในเรื่องการหัวเราะเท่ากับการรักษาบำบัดความตึงเครียด (Healing) การหัวเราะคือการล้อเลียนเสียดสีทางการเมือง การหัวเราะเป็นการใช้สติปัญญาหรือไหวพริบ การหัวเราะเป็นการขบถ เป็นต้น รวมทั้งการมองว่าการหัวเราะไม่ได้หมายถึงการที่เรามีชัยชนะเหนือคนอื่น แต่การหัวเราะเป็นเครื่องหมายของการชนะตัวเราเอง การเอาชนะต่ออดีต เป็นเสมือนการท้าทายตัวเอง ทำไมการหัวเราะมันกลายเป็นสิ่งต้องห้าม การหัวเราะถูกเชื่อมโยงกับกาละและเทศะ (พื้นที่และเวลา) การหัวเราะเชื่อมโยงกับบุคคลและสถานภาพของบุคคล การหัวเราะแสดงถึงความสัมพันธ์เชิงอำนาจ โดยเฉพาะการหัวเราะกลายเป็นสิ่งที่บ่อนเซาะความซีเรียส เคร่งขรึมจริงจังกับความไร้สาระหรือไม่จริงจังของมนุษย์ ระบบทุนนิยมและโลกสมัยใหม่ไม่ชอบให้มีการหัวเราะมากเกินไป หรือหัวเราะตลอดเวลา เพราะเวลาของการหัวเราะควรจะต้องถูกนำมาใช้ในการทำงานสร้างผลผลิตมากกว่า การหัวเราะมันมีสถานะบางอย่างที่บ่อเซาะอำนาจ เพราะการหัวเราะมีสถานะที่คลุมเครือ คือ เราไม่รู้ว่าเขาหัวเราะเยาะเราด้วยความเอ็นดู หรือดูถูกดูแคลน เยาะเย้ยถากถางคาวมน่าทุเรศ หลายคนจึงเกลียดกลัวการหัวเราะ เพราะการหัวเราะและเสียงหัวเราะเป็นสิ่งที่ควบคุมไม่ได้ ในงานเขียนของมิคาอิล บัคติน นักภาษาศาสตร์ชาวรัสเซีย มองว่าการหัวเราะมีเป้าหมายมีทิศทางเข้าสู่มนุษย์ทุกคน แม้แต่ตัวผู้หัวเราะ หรือผู้ถูกหัวเราะ เป็นสิ่งที่แสดงความจริงของมนุษย์ทุกคนบนโลกใบนี้ ในทางคริสต์ศาสนา การหัวเราะโดยตัวมันเองไม่ใช่บาป แต่เป็นเครื่องมือและหนทางไปสู่บาป เพราะการหัวเราะเยาะใครบางคน อาจฆ่าคนคนนั้นได้ การหัวเราะจึงถึงเชื่อมโยงกับเรื่องทางศาสนาและการควบคุมร่างกายของนักบวชภายใต้ความสำรวจที่ต้องแตกต่างจากมนุษย์ธรรมดาห้ามหัวเราะหรือแสดงการไม่สำรวมและไม่จริงจัง ในทางการเมือง การหัวเราะถูกเชื่อมโยงกับการควบคุม เพราะการหัวเราะมันเชื่อมโยงกับความเจ็บปวด ความอัปยศอดสู และความทรงจำบางอย่าง ในช่วงของการรำลึกเหตุการณ์ในจัตุรัสเทียนอันเหมิน รัฐบาลจีนเคยออกประกาศห้ามไปหัวเราะในสถานที่แห่งนี้ การหัวเราะเชื่อมโยงกับพื้นที่ กาละและเทศะ ที่ต้องสร้างความสำรวม การไปงานที่โศกเศร้า ตัวอย่างเช่นการไปงานศพที่ต้องแสดงความเสียใจมากกว่าความรื่นเริง ที่แสดงให้เห็นว่าการหัวเราะเป็นเรื่องของวัฒนธรรม หากเราลองมองย้อนกลับไปดูในยุคกลางของตะวันตก ในหนังสือเรื่อง Carnival ของมิคาเอล บัคติน นักภาษาศาสตร์ชาวรัสเซีย คำว่าคาร์นิวัล (Carnival) ของบักตินคือการล้อเลียน ลักษณะกลับหัวกลับหาง หรือการกระทำอะไรก็ตามที่ตรงกันข้ามกับระเบียบของศาสนา เป็นการปลดปล่อยมนุษย์เพียงชั่วคราวในงานพิธีกรรม ก่อนที่ระเบียบที่เคร่งครัดจะกลับมา ที่ได้เชื่อมโยงให้เห็นบทสนทนาของการตอบโต้กับความเคร่งเครียดของคริสต์ศาสนากับพื้นที่ของการระบายของชาวบ้าน พ่อค้าแม่ค้าในตลาด ในช่วงยุคกลาง งานคาร์นิวัลจึงเป็นสิ่งที่แสดงให้เห็นการระบายความอัดอั้นอันมากล้นของมนุษย์ที่ถูกกดขี่ ทั้งการดื่มกิน เต้น ถ่มน้ำลาย พูดหยาบคาย หัวเราะขบขัน เยาะเย้ยถากถางกัน แสดงออกเรื่องเพศกัน การตด การเรอ และอื่นๆ สิ่งเหล่านี้ในแง่หนึ่งก็เป็นการแต่งตัว การสร้างหุ่นขนาดมหึมาตัวอ้วนกลมในขบวนแห่หรือขบวนพาเหรด ที่ทำให้เห็นความต้องการที่มากมาย ล้นเหลือของมนุษย์ ในอีกด้านหนึ่งผมมองว่า Carnival ของบักติน ไม่ใช่แค่การดำรงอยู่แบบชั่วคราวของเสรีภาพที่จะต้องกลับมาสู่ระเบียบหลังงานคาร์นิวัลสิ้นสุด แต่มันได้สร้างสภาวะของการกลายเป็น (Becoming) ที่วิถีชีวิต การมองโลก สิ่งที่เป็นเสรีภาพที่แท้จริงจะเข้ามาแทนที่สิ่งที่เป็นอยู่เดิม ภาวะของการหัวเราะ การล้อเลียนเสียดสีที่เกิดขึ้นที่นำไปสู่ความหมายใหม่ๆ ผมนึกถึงงานวรรณกรรมแนวล้อเลียนเสียดสี ที่ใช้การล้อเลียนเพื่อสร้างเสียงหัวเราะ อย่างเช่นหนังสือเรื่องอีแร้ง ที่ชื่ออีริค ฟอน วูล์ฟแกง ที่เขียนมาเพื่อล้อเลียนกับเรื่องนางนวลที่ชื่อโจนาทานลิฟวิงสตัน ของริชาร์ด บาช นางนวลเป็นนกที่แสดงถึงความสวยงาม ที่เชื่อมโยงกับการให้ความสำคัญเรื่องของจิตของตัวเอง(Self) ภายใต้การเคลื่อนไหวที่เชื่อมโยงกับความคิด ความศรัทธา “หากเธอเชื่อมัน มันก็เป็นความจริง หากเธอคิด เธอต้องการเธอย่อมได้สมใจปรารถนา” พร้อมกับบอกเน้นย้ำว่าอย่าเชื่อในสิ่งที่ตาเห็นเพราะมันมีขีดจำกัด แต่จงดูสิ่งต่างๆด้วยหัวใจด้วยความเข้าใจ สุดท้ายหนังสือเล่มนี้ทิ้งปริศนาให้คิดและตีความไว้หลายอย่าง จากสิ่งที่เขาบอกว่า นกนางนวลบินจากไป แต่วิญญาณเสรียังอยู่ตราบนิรันดร์... ในขณะที่อีแล้งชื่อวูล์ฟแกง ก็สะท้อนให้เห็นว่าวิญญาณเสรียังอยู่แต่อยู่ในร่างของสัตว์อื่นๆ สัตว์ที่ต่างกัน การดำรงชีวิตของสิ่งมีชีวิตเหล่านี้จึงไม่ใช่แค่การกิน แต่ยังเป็นการพยามทำทุกอย่างในสิ่งที่ตัวเองเชื่อว่าจะนำไปสู่ความเข้าใจความหมายที่แท้จริงของชีวิตได้ อย่างเช่น นกนางนวลจากโจนาธาน อาจจะชอบที่จะใช้ความรวดเร็วในการบิน ในขณะที่อีแล้งอย่างวูล์ฟแกง ต้องการอ่านหนังสือ สภาวะดังกล่าวเป็นการปฏิเสธธรรมชาติบางอย่างของสัตว์เหล่านั้นการบินด้วยความเร็วจึงไม่ใช่หน้าที่ของนกนางนวล อีแล้งไม่ต้องการอ่านหนังสือแต่ต้องการกินซากศพ แต่สัตว์เหล่านี้ฝึกฝนตัวเองให้แตกต่างและเป็นขบถจากสิ่งที่เคยเชื่อกันอยู่ และอดทนต่อเสียงรบกวนรอบข้างที่มองสิ่งที่พวกเขาทำเป็นเรื่องไร้สาระ แต่พวกเขาเป็นคนที่พร้อมก้าวเดินไปยังเส้นทางใหม่ที่ไม่มีใครค้นพบ ความตลกขบขันที่แสดงผ่านการล้อเลียนผ่านเรื่องของอีแร้ง ที่ล้อเลียนกับนิยายต้นแบบอย่างเรืองนกนางนวลชื่อโจนาธาน ที่ดึงเอาความสวยงามของนางนวลลงมาให้อยู่ในพื้นที่เดียวกับพวกเขา ที่ต้องการบอกว่าไม่มีใครที่มีอำนาจเหนือคนอื่น หรือใครคนใดที่จะต่ำต้อยจนต้องยอมก้มหัวหรือศิโรราบให้กับบางคนตลอดชีวิต การล้อเลียนจึงเป็นสิ่งที่ไม่ใช่แค่การนำไปสู่เสียงหัวเราะ แต่ยังสะท้อนการหัวเราะขบขันของผู้อ่านนั้น ทำให้รับรู้ได้ว่า สิ่งที่สูงส่ง เหนือกว่า สวยกว่า สง่างามกว่า สามารถสัมผัสกับมันได้ แตะต้องเข้าถึงมันได้ การล้อเลียนเรื่องของอีแร้ง ต่อต้นฉบับของนกนางนวลโจนาธาน มันทำให้ตัวนกนางนวล มีความหมาย ไม่ใช่เป็นนางนวลที่ไรเชีวิตหรือเป็นสัตว์ในตำนานเท่านั้น เพราะการหยิบใช้คือการใช้ประโยชน์ สร้างเสียงหัวเราะ ล้อเลียนได้ ก็หมายถึงว่าสิ่งเหล่านี้ยังคงมีชีวิตอยู่ตลอดเวลา ดังนั้นเราอาจกล่าวว่าการล้อเลียน การหัวเราะจึงเป็นสัญลักษณ์หรือการประกาศของการมีอยู่ การเชื่อมโยงให้เห็นประโยชน์ ของการต่อยอด การถกเถียงอย่างต่อเนื่อง หากไม่มีการทำงานของเสียงหัวเราะและการล้อเลียน ก็เท่ากับว่าสิ่งเหล่านั้นกำลังก้าวไปสู่จุดจบ การล้อเลียนจึงเป็นการล้อเลียนที่สัมพันธ์กับรูปแบบ มนุษย์รู้ว่าเรากำลังล้ออะไรอยู่ อย่างเช่นคุณจะล้อตัวบท คุณก็ต้องรู้จักตัวบทที่เป็นเสมือนต้นแบบคุณจะล้อ...ผมชอบงานของบัคตินซึ่งเป็นแรงบันดาลใจจากงานคนซิ่งอีสาน ร่างกายอัตลักษณ์และกามรมณ์ที่ผมเป็นผู้ช่วยวิจัย อ.ดร.พัฒนา กิติอาษาและอ.สุริยา สมุทคุปติ์ งานของบัคตินเป็นสิ่งที่ขยายพรมแดนทางความคิด มุมมองของมนุษย์ต่อตัวเอง โลกและจักรวาลที่จะนำปสู่คุณค่าใหม่และการเรียนรู้ของมนุษย์