จาก ethnography to Appnography นัฐวุฒิ สิงห์กุล

โลกเปลี่ยน ปฎิสัมพันธ์ของผู้คนเปลี่ยน วิธีการทำงานก็เปลี่ยนไป ในฐานะคนทำงานAcademic ต้องอ่าน เมื่ออ่านแล้วเขียน เพื่อเก็บประเด็นทำเล่มเต็มต่อไป การวิจัยและสนามออนไลน์ทำให้ผมนึกถึงคำว่า “digital ethnography” “cyberethnography” หรือ”discourse-centred online ethnography “internet ethnography” “ethnography on the internet” “ethnography of virtual spaces” (Murthy, 2008 ,Burrel, 2009, Robinson & Schulz, 2009, Androutsopoulos, 2008 ) ในการศึกษาในพื้นที่ออนไลน์แล้วแต่จะเรียกกันในแต่ละสำนัก เวลาเราพูดถึงพื้นที่เหล่านี้ เราจะเห็นการปะทะกันของ สิ่งต่างๆบนพื้นที่ของอินเตอร์เน็ต อาทิมโนทัศน์เรื่องพื้นที่ออนไลน์ กับ พื้นที่ออฟไลน์ คอมพิวเตอร์ กับโทรศัพท์มือถือ ความจริงในสังคมเสมือนจริง (Virtual reality) กับความจริงทางวัตถุ (Material reality) พื้นที่ทางภูมิศาสตร์ (Geographical space) กับพื้นที่ ไซเบอร์ (Cyberspace) และอื่นๆ รวทั้งกิจกรรมและดำรงอยู่ในพื้นที่ออนไลน์ทีมีลักษณะเป็นความจริงของการประกอบสร้างทางสังคม (social construction) ที่ถูกประกอบสร้างและดำรงอยู่ภายใต้ความสัมพันธ์ทางสังคม ตัวเราในฐานะผู้กระทำการผ่านกิจกรรมต่าง ๆ ในชีวิตจนกลายเป็นชีวิตที่สอง (Second life) ของเราไป ในขณะเดียวกันเรายังพบข้อถกเถียงในพื้นทีออนไลน์ การเคลื่อนไหวทางสังคมในประะด็นเรื่องเพศ การต่อต้านความรุนแรง เรื่องเชื้อชาติ สีผิว การถกเถียงแนวความคิดชายเป็นใหญ่ และอื่นๆ กิจกรรมเศรษฐกิจ การเมือง การศึกษา สุขภาพ การบันเทิงและพักผ่อนหย่อนใจ การ สร้างเครือข่ายและชุมชน อีกทั้งพื้นที่ออนไลน์ยังสะท้อนการสร้างและการนำเสนอตัวตน อัตลักษณ์ของกลุ่มต่างๆต่อสาธารณะ หากเราเข้าใจญาณวิทยาของสิ่งเหล่านี้ เราก็สามารถออกแบบระเบียบวิธีวิจัยได้อย่างเหมาะสมในการทำงานชาติพันธุ์วรรณาในยุคโควิด หรือการศึกษาหรือสืบค้นความสัมพันธ์ระหว่างแนวปฏิบัติในการเขียนรูปแบบใหม่ของคนหนุ่มสาวกับการพัฒนาอัตลักษณ์บน Twitter ทีเราจะพบว่ามีคนรุ่นใหม่เข้าร่วมปฏิบัติการในการเขียนแบบใหม่ๆ 3 แนวทาง (การทวีตสด การใช้แฮชแท็ก และการแชร์ข้อมูล) ในรูปแบบพิเศษดังกล่าวเพื่อพัฒนาอัตลักษณ์ตามแนวทางของสตรีนิยมในพื้นที่โซเชียลมีเดียนี้ ที่นำพวกเขาเข้าไปสู่การเริ่มต้นการเจรจาเกี่ยวกับประเด็นความเคลื่อนไหวแบบสตรีนิยม เช่น เรื่องช่องว่างค่าจ้าง เพื่อมีส่วนร่วมในการเคลื่อนไหวทางสังคม หรือเช่นกรณีการสนับสนุนการดูแลด้านอนามัยเจริญพันธุ์ของผู้หญิง และเพื่อให้คำปรึกษาอย่างไม่เป็นทางการแก่เพื่อนฝูง เป็นต้น ดังนัน Twitter สามารถเป็นพื้นที่สำคัญสำหรับคนหนุ่มสาวในการบ่มเพาะความคิดแบบสตรีนิยม ผมสนใจมอง twitter ในฐานะพื้นที่การฝึกปฏิบัติทางด้านภาษาในบริบทของการเคลื่อนไหวของสตรีนิยมบน Twitter ได้ทำให้Twitter กลายเป็นสื่อหลักสำหรับการเคลื่อนไหวทางสังคมและการเมือง และเป็นแหล่งศึกษาความสัมพันธ์ระหว่างภาษาที่ใช้สื่อดิจิทัลกับการสร้างเอกลักษณ์ การมองพื้นที่ออนไลน์เสมือนพื้นที่ของการแสดงความสัมพันธ์และการกระทำทางสังคม เป็นพื้นที่ที่สะท้อนความหมายของสังคม การทำวิจัยออนไลน์ทำอย่างไรจะไม่ให้เป็นเพียงการวิจัยหน้าจออย่างเดียว แต่ต้องผสมผสานวิธีการศึกษาทางกายภาพ การสังเกตการณ์ในชีวิตประจำวันด้วย ดังนั้นไม่ว่าจะเป็นอีเมล ข้อความแชท ข้อความสั้น ก็ต้องเชื่อมโยงปฏิสัมพันธ์ระหว่างพื้นที่ออนไลน์และออฟไลน์ได้ รวมทั้งการสร้างความค้นเคยสนิทสนม การทำให้คนแปลกหน้ากลายเป็นคนคุ้นเคยได้อย่างไรในการเก็บข้อมูลภาคสนาม ปัญหาคือเมือผู้ศึกษาและทำสนามออนไลน์โพสต์ นักชาติพันธุ์วิทยาหลายคนมักจะถูกทิ้งให้รอคำตอบ เพื่อที่จะเรียนรู้ว่าอนาคตจะเป็นอย่างไรและจะต้องเปลี่ยนแปลงการทำงานของตัวเองอย่างไร ดังเช่นงานมานุษยวิทยาในช่วงโควิด มีลักษณะของ Anthropology From Home หรือในแบบที่เปลี่ยนแปลงจาก ethnography สู่ 'appnography' ที่เป็นคำที่ถูกใช้ในงานของ Cousineau และคณะ (2019) ในบทความชื่อ ‘Appnography: Modifying Ethnography for App-Based Culture’ ที่อยู่ในหนังสือ Digital Dilemmas: Transforming Gender Identities and Power Relations in Everyday Life. แม้ว่าชาติพันธุ์วิทยาดิจิทัลจะดูเหมือนเป็นสิ่งที่ต้องทำเมื่อต้องอยู่บ้านตามลำพัง ห่างไกลจากงานภาคสนาม แต่ก็ไม่ใช่เรื่องง่ายเลยที่จะทำได้ ไม่ใช่ทุกคนที่จะสามารถบันทึกงานสนามได้โดยการทำแบบดิจิทัลบางส่วนหรือทั้งหมด ไม่ใช่นักมานุษยวิทยาทุกคนที่ยอมรับในความเป็นชาวดิจิทัลที่อาจปรับตัวให้เข้ากับการทำชาติพันธุ์วิทยาที่บ้านผ่านระบบดิจิทัลได้ เช่นเดียวกับงานภาคสนามที่ไม่ใช่ดิจิทัลซึ่งก็อาจมีปัญหาในแง่ของความสัมพันธ์ได้ ความถูกต้องน่าเชื่อถือของข้อมูลที่ได้รับ แม้ว่าจะเห็นหน้าค่าตากันก็ตาม แต่ก็มีบางสิ่งที่ผู้ให้ข้อมูลปิดบังหรือไม่เล่า หรืองานดิจิตัลที่เป็นแบบนิรนามในตัวบุคคลก็อาจจะกล้าบอกเล่า ความจริงมากกว่าการต้องเจอหน้าคุยกัน... งานภาคสนามดิจิทัลต้องใช้เวลาและยังมีข้อผิดพลาดหรือจุดอ่อนมากมายให้ได้เรียนรู้ ซึ่งก็มีการพยามพัฒนาระเบียบวิธีการเพื่อแก้ปัญหาจุดอ่อนเหล่านี้ แต่ก็ถือเป็นเครื่องมือชิ้นใหม่ที่ท้าทายในช่วงเวลาที่เราอาจไม่มีทางเลือกมากนักในการทำงานสนาม ..หากเราในฐานะนักมานุษยวิทยาต้องการทำงานภาคสนามด้านชาติพันธุ์วิทยาต่อไปในอนาคตอันใกล้นี้…