แนวคิดเรื่องความทรงจำของ Maurice Halbwachs โดย นัฐวุฒิ สิงห์กุล

นวคิด Media of Memory ของ Maurice Halbwachs เกี่ยวข้องกับทฤษฎี ความทรงจำร่วม (Collective Memory) ซึ่ง Halbwachs เชื่อว่าความทรงจำของมนุษย์ไม่ได้เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นในระดับปัจเจกเท่านั้น แต่ยังถูกสร้างและกำหนดโดยสังคมที่บุคคลนั้นอาศัยอยู่ โดยแนวคิดนี้มองว่า สื่อ หรือ เครื่องมือต่างๆ ที่ช่วยในการบันทึกและถ่ายทอดความทรงจำ ทำให้ความทรงจำร่วมสามารถถูกเก็บรักษาและส่งต่อผ่านรุ่นต่างๆ ในสังคมได้ แนวคิดหลักของ Maurice Halbwachs เกี่ยวกับ Media of Memory 1. ความทรงจำร่วม (Collective Memory) Halbwachs เสนอว่าความทรงจำของบุคคลมีรากฐานมาจากสังคมที่เขาหรือเธออาศัยอยู่ สังคมเป็นผู้กำหนดกรอบความคิดที่บุคคลใช้ในการสร้างความทรงจำ ไม่ว่าจะเป็นครอบครัว กลุ่มเพื่อน หรือสถาบันทางสังคมต่างๆ บุคคลจึงไม่ได้จำอดีตด้วยตัวเองอย่างอิสระ แต่เป็นการจำผ่านมุมมองและโครงสร้างของสังคมที่เขาหรือเธอเป็นสมาชิก 2. บทบาทของสื่อและวัตถุ (Media and Objects) สื่อ (media) ไม่ได้หมายถึงสื่อในความหมายของสื่อสารมวลชนเท่านั้น แต่หมายถึงทุกอย่างที่ทำหน้าที่เก็บรักษาความทรงจำ เช่น อนุสรณ์สถาน รูปภาพ วิดีโอ วรรณกรรม หรือแม้กระทั่งพิธีกรรมทางศาสนา Halbwachs เชื่อว่าสื่อเหล่านี้มีบทบาทในการสร้างและรักษาความทรงจำร่วม สื่อทางวัฒนธรรมทำให้เหตุการณ์ในอดีตสามารถถูกบันทึกและแบ่งปันในกลุ่มคน และถูกส่งต่อในรุ่นถัดไป 3. กรอบทางสังคมของความทรงจำ (Social Frameworks of Memory) Halbwachs เชื่อว่าแต่ละสังคมมีกรอบทางสังคม (Social Frameworks) ที่ใช้ในการจำและอธิบายเหตุการณ์ต่างๆ กรอบเหล่านี้เป็นสิ่งที่ทำให้บุคคลในกลุ่มสามารถสร้างความเข้าใจร่วมกันต่ออดีต เช่น การจำสงคราม การระลึกถึงบุคคลสำคัญในประวัติศาสตร์ หรือการเฉลิมฉลองทางศาสนา สิ่งเหล่านี้ล้วนเป็นผลมาจากการตกลงและสร้างความทรงจำร่วมในสังคม 4. ความทรงจำส่วนตัวและความทรงจำสังคม (Individual and Social Memory) Halbwachs ย้ำว่าความทรงจำของแต่ละบุคคลไม่สามารถแยกออกจากสังคมได้ แม้ว่าบุคคลจะมีประสบการณ์ส่วนตัว แต่การจำและอธิบายประสบการณ์นั้นก็ถูกกรองผ่านกรอบสังคม ตัวอย่างเช่น การจดจำวันสำคัญทางประวัติศาสตร์อย่างวันชาติ บุคคลอาจมีประสบการณ์ส่วนตัวในวันนั้น แต่การระลึกถึงความหมายของวันนั้นก็ถูกกำหนดโดยสังคมและสื่อทางวัฒนธรรม ตัวอย่างเชิงรูปธรรม อนุสรณ์สถานและพิพิธภัณฑ์ อนุสรณ์สถานแห่งความทรงจำ เช่น อนุสรณ์สถานการฆ่าล้างเผ่าพันธุ์ เป็นตัวอย่างของการใช้สื่อในการเก็บรักษาความทรงจำร่วม เหตุการณ์เหล่านี้ถูกทำให้เป็นสาธารณะและถูกเก็บรักษาผ่านวัตถุ สถาปัตยกรรม และกิจกรรมทางสังคม ทำให้ความทรงจำของเหตุการณ์สามารถส่งต่อไปยังรุ่นถัดไป พิธีกรรมทางศาสนา พิธีกรรมทางศาสนาที่จัดขึ้นในวันสำคัญต่างๆ เช่น วันคริสต์มาส วันอีสเตอร์ หรือวันปีใหม่ไทย เป็นตัวอย่างของการใช้สื่อทางศาสนาในการเก็บรักษาความทรงจำร่วมของกลุ่มคน โดยสรุป Maurice Halbwachs เสนอว่าความทรงจำของมนุษย์เป็นสิ่งที่ถูกสร้างและถ่ายทอดผ่านสังคม สื่อในที่นี้ไม่เพียงแค่หมายถึงสื่อสารมวลชน แต่ยังรวมถึงวัตถุ สถาบันทางวัฒนธรรม และพิธีกรรมต่างๆ ที่ทำหน้าที่ในการสร้างและรักษาความทรงจำร่วม ทำให้คนในสังคมสามารถเข้าใจและจดจำเหตุการณ์ต่างๆ ได้ในมุมมองที่คล้ายคลึงกัน แนวคิดอีกแนวคิดที่น่าสนใจคือ The Reconstruction of the Past (การสร้างอดีตขึ้นมาใหม่) เป็นแนวคิดของ Maurice Halbwachs ซึ่งเกี่ยวข้องกับวิธีที่มนุษย์และสังคมจำอดีต โดย Halbwachs เชื่อว่าความทรงจำของอดีตไม่ได้เป็นเพียงสิ่งที่ถูกบันทึกไว้เฉยๆ และไม่เปลี่ยนแปลง แต่เป็นสิ่งที่ถูกสร้างขึ้นใหม่และปรับเปลี่ยนอยู่ตลอดเวลา ขึ้นอยู่กับบริบททางสังคมในปัจจุบัน แนวคิดหลักของ The Reconstruction of the Past 1. ความทรงจำไม่ได้คงที่ (Memory is not fixed) Halbwachs เชื่อว่าเราจำอดีตโดยอิงจากประสบการณ์และบริบทในปัจจุบัน อดีตจึงไม่ใช่สิ่งที่เป็นจริงอยู่เสมอ แต่ถูกสร้างขึ้นใหม่ทุกครั้งที่เราพูดถึงมันหรือระลึกถึงมัน ตัวอย่างเช่น เมื่อเราพูดถึงเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นในวัยเด็ก วิธีที่เราจำจะเปลี่ยนไปตามอายุหรือประสบการณ์ในปัจจุบัน 2. กรอบทางสังคมของความทรงจำ (Social Frameworks of Memory) Halbwachs ชี้ให้เห็นว่าความทรงจำส่วนบุคคลของเรามักถูกสร้างและตีความผ่านกรอบทางสังคม เช่น ครอบครัว กลุ่มเพื่อน หรือวัฒนธรรมที่เราอยู่ กรอบทางสังคมนี้จะเป็นตัวกำหนดว่าข้อมูลใดจะถูกเก็บรักษา และข้อมูลใดจะถูกลืมหรือปรับเปลี่ยน ทำให้ความทรงจำของบุคคลสอดคล้องกับความทรงจำร่วมของกลุ่มคน 3. การสร้างอดีตเพื่อตอบสนองความต้องการในปัจจุบัน (Reconstructing the Past for Present Needs) ความทรงจำถูกสร้างขึ้นใหม่ตามความต้องการในปัจจุบัน เช่น เหตุการณ์ทางประวัติศาสตร์มักถูกตีความใหม่เพื่อให้สอดคล้องกับแนวคิดทางการเมือง สังคม หรือวัฒนธรรมในช่วงเวลานั้น ตัวอย่างเช่น ในแต่ละช่วงเวลาทางการเมือง การตีความเหตุการณ์ประวัติศาสตร์อาจถูกเปลี่ยนแปลงเพื่อรองรับนโยบายหรือความเชื่อของรัฐบาลในปัจจุบัน 4. การมีส่วนร่วมของกลุ่ม (Group Participation in Memory) Halbwachs เชื่อว่าความทรงจำของบุคคลไม่สามารถดำรงอยู่ได้โดยปราศจากการมีส่วนร่วมของสังคมและกลุ่มคน ความทรงจำเป็นสิ่งที่เกิดขึ้นจากการมีปฏิสัมพันธ์ระหว่างบุคคลกับกลุ่ม และความทรงจำของกลุ่มมีอิทธิพลอย่างมากต่อวิธีที่บุคคลหนึ่งจำอดีตได้ 5. การจัดเรียงและลำดับเหตุการณ์ใหม่ (Rearranging and Reordering Events) ความทรงจำของอดีตไม่ได้เรียงตามลำดับเหตุการณ์จริงเสมอไป แต่จะถูกจัดเรียงใหม่ตามความสำคัญของเหตุการณ์ในปัจจุบันหรือกรอบความคิดที่ได้รับอิทธิพลจากสังคม ตัวอย่างเช่น เหตุการณ์เล็กๆ ในอดีตอาจถูกขยายความสำคัญขึ้นตามความหมายที่มันมีต่อชีวิตในปัจจุบัน ตัวอย่างเชิงรูปธรรมที่น่าสนใจและเชื่อมโยงความคิดของ Halbwach การระลึกถึงเหตุการณ์ทางประวัติศาสตร์ เหตุการณ์อย่างการปฏิวัติหรือสงครามมักถูกนำมาพูดถึงและตีความใหม่ในแต่ละยุคสมัย ตัวอย่างเช่น การปฏิวัติฝรั่งเศส (French Revolution) อาจถูกมองว่าเป็นชัยชนะของเสรีภาพในบางยุค แต่ในอีกยุคหนึ่งอาจถูกมองว่าเป็นช่วงเวลาที่มีความรุนแรงและความขัดแย้ง การสร้างความทรงจำผ่านภาพยนตร์หรือสื่อมวลชน ภาพยนตร์สารคดีหรือหนังสือเกี่ยวกับเหตุการณ์ในอดีตมักจะนำเสนอเหตุการณ์เหล่านั้นผ่านมุมมองของปัจจุบัน ทำให้การรับรู้เหตุการณ์ในอดีตถูกสร้างขึ้นใหม่ตามบริบทของสังคมที่เปลี่ยนไป