ความรู้และอำนาจ : ภาพสะท้อนความรุนแรงเชิงโครงสร้างและวัฒนธรรมในระบบสุขภาพไทย
ศึกษาผ่านกรณี ผู้ติดเชื้อ
แรงงานข้ามชาติและชาวนาอีสานในสังคมไทย
โดย นัฐวุฒิ สิงห์กุล
โดย นัฐวุฒิ สิงห์กุล
บทนำ
การศึกษาระบบวัฒนธรรมสุขภาพคือการศึกษาถึงวิธีคิดเกี่ยวกับความเจ็บไข้ได้ป่วยและการเยียวยารักษาโรค
โดยนักมานุษยวิทยาจำนวนหนึ่งที่ได้ศึกษาความแตกต่างหลากหลายของวัฒนธรรมสุขภาพ
(โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์ 2549:15) การนำเสนอประเด็นในการศึกษาดังกล่าวของนักมานุษยวิทยาสะท้อนผ่านการถ่ายทอดงานเขียนทางวัฒนธรรม
เพื่ออธิบายปรากฏการณ์ทางสังคมที่เกิดขึ้น โดยเฉพาะมิติทางด้าน เศรษฐกิจ การเมือง
สังคม วัฒนธรรมรวมถึงเรื่องของสุขภาพ ดังนั้นอาจกล่าวได้ว่าตัวงานเขียนของนักมานุษยวิทยาและปรากฏการณ์ที่นักมานุษยวิทยาสนใจศึกษาล้วนมีความสัมพันธ์กับเรื่องของความรู้และอำนาจอย่างแนบแน่น
โดยเฉพาะความเกี่ยวข้องกับเรื่องของความรุนแรงเชิงโครงสร้าง ความรุนแรงวัฒนธรรมและการตอบโต้ต่อรองกับความรุนแรงดังกล่าวที่เข้ามากระทำกับร่างกาย
มุมมองและความคิดในเรื่องสุขภาพของผู้คนในบริบททางสังคมวัฒนธรรมที่พวกเขาศึกษา
บทความชิ้นนี้ต้องการนำเสนอ ภาพสะท้อนของความรุนแรงเชิงโครงสร้างและวัฒนธรรมในระบบสุขภาพไทย
ผ่าน 3 กรณีตัวอย่าง คือ 1.เรื่องของเกลือไอโอดีน กับวาทกรรมสุขภาพ ที่สะท้อนให้เห็นความเชื่อมโยงระหว่างปัญหาเรื่องการขาดสารไอโอดีนกับการสร้างความรู้เรื่องสุขภาพที่สัมพันธ์กับการพัฒนาอุตสาหกรรมเกลือในภาคอีสาน
2.เรื่องของผู้ติดเชื้อ เอชไอวี
กับการเข้าถึงบริการสุขภาพและการตีตราของคนในสังคม โดยยกกรณีศึกษาเรื่องราวของเครือข่ายผู้ติดเชื้อบางคนในจังหวัดอุดรธานี 3.เรื่องแรงงานข้ามชาติกับการเข้าถึงหลักประกันสุขภาพในพื้นที่เขตบางแค
กรุงเทพฯ ดังนั้นบทความชิ้นนี้ได้พยายาม ใช้แนวคิดหลักที่สำคัญเป็นกรอบในการศึกษาและวิเคราะห์คือ 1.ความรุนแรงเชิงโครงสร้างและเชิงวัฒนธรรม 2.ความสัมพันธ์ระหว่างความรู้และอำนาจ
3.การตอบโต้และต่อรองกับความรุนแรง
ที่จะช่วยให้เข้าใจ สภาวะความเจ็บป่วยที่เป็นสิ่งสร้างทางสังคมและทางวัฒนธรรม
ที่สัมพันธ์กับการสร้างการรับรู้และประสบการณ์ของความเจ็บป่วย รวมทั้งความรู้ทางการแพทย์ที่ทำให้สิ่งเหล่านี้ได้รับการยอมรับในสังคม
และความสัมพันธ์ระหว่างมิติทางสุขภาพกับนโยบายการพัฒนาประเทศทั้งทางด้านเศรษฐกิจและการเมือง
แนวคิดเรื่องความรุนแรงเชิงโครงสร้าง
โจฮัน กัลตุง (Johan Galtung) นักคณิตศาสตร์และนักสังคมวิทยาชาวนอร์เวย์
ผู้วางรากฐานการศึกษาด้านสันติภาพและความขัดแย้ง เขาได้จัดตั้งสถาบันวิจัยสันติภาพที่มหาวิทยาลัยออสโล
และเป็นผู้อำนวยการสถาบันแห่งนี้ตั้งแต่ปีค.ศ.1959-1970
เขาได้นำเสนอแนวความคิดเรื่อง ความรุนแรงเชิงโครงสร้าง (Structural
Violence) ที่สั่นคลอนวิธีคิดแบบเดิม รวมทั้งวิพากษ์วิจารณ์งานศึกษาเกี่ยวกับเรื่องสันติภาพและความขัดแย้งในสังคม
ซึ่งมีอิทธิพลต่อแวดวงการศึกษาวิจัยในประเด็นเรื่องความขัดแข้งและสันติภาพในปัจจุบันอย่างมาก
แนวคิดของ โจฮัล กัลตุง นำเสนอภาพของการเอาเปรียบทางสังคม (Exploitation) อันส่งผลให้คนกลุ่มหนึ่งที่เรียกว่า “Topdogs”
มีอำนาจเหนือคนส่วนใหญ่ในสังคมที่ถูกเอาเปรียบ “Underdog” และทำให้สังคมมีโครงสร้างและสร้างสถาบันที่พยุงสถานะของความเหนือกว่านั้นไว้
รวมทั้งปล่อยให้ผู้คนที่ถูกเอารัดเอาเปรียบดำรงชีวิตอยู่ในสภาพที่ทุกข์ทรมานไร้ทางออก
(ไชยรัตน์ เจริญสินโอฬา:2546,49) ในช่วงปีค.ศ.
1990 เขาได้นำเสนอแนวความคิดเรื่องความรุนแรงเชิงวัฒนธรรม (Cultural
Violence) เพื่อขยายขอบเขตความคิดของความรุนแรงในเชิงโครงสร้างที่เป็นความรุนแรงที่ถูกสร้างภายในโครงสร้างของสังคมนั้น
โดยผูกโยงกับเรื่องความสัมพันธ์ระหว่างคนกับระบบอำนาจในสังคมที่แสดงออกมาให้เห็นความแตกต่างของตำแหน่งแห่งที่ในสังคมและกลายเป็นความแตกต่างทางอำนาจที่ไม่เท่าเทียมกันจนกระทั่งเกิดสิ่งที่เรียกว่าความอยุติธรรมทางสังคม
ดังเช่น การพัฒนาที่สร้างปัญหาให้กับคนยากจนทุกข์ยาก
การจัดสรรทรัพยากรที่ไม่เป็นธรรมที่เกิดจากโครงสร้างอำนาจทางการเมืองและเศรษฐกิจ
(ไชยรัตน์ เจริญสินโอฬาร :2539,7) และความรุนแรงในทางตรงที่เป็นเรื่องของความรุนแรงที่มีตัวตนจับต้องได้ เช่น การทำสงคราม การทำปฏิวัติรัฐประหาร ฆาตกรรม
เป็นต้น โดยเฉพาะความรุนแรงเชิงวัฒนธรรมที่ช่วยค้ำจุนสนับสนุนความรุนแรงทางตรงและความรุนแรงเชิงโครงสร้างให้สามารถดำรงอยู่ได้
เพราะวัฒนธรรมเป็นเรื่องของความเชื่อ ค่านิยม
และระบบสัญลักษณ์ที่เป็นการให้ความหมายต่อสิ่งต่างๆในสังคมและใช้ตัดสินใจ
หรือกำหนดทิศทางของความรุนแรงเชิงโครงสร้างและทางกายภาพได้ (Johan Gultung
: 1996,103) ดังนั้นอาจกล่าวได้ง่ายที่สุดว่า
ความรุนแรงเชิงโครงสร้างและวัฒนธรรม
เป็นฐานค้ำจุนที่ทำให้ความรุนแรงโดยตรงมีความชอบธรรมและปรากฏให้เห็นรูปธรรมของความรุนแรงในชีวิตประจำวันของมนุษย์
Direct Violence
Structural violence Cultural violence
ภาพสามเหลี่ยมของความรุนแรง
โดยมีความรุนแรงเชิงโครงสร้างและวัฒนธรรมเป็นฐานสำคัญ
ความรุนแรงเชิงโครงสร้าง คือเรื่องของความรู้และอำนาจ
ในหนังสือ
Archaeology
of Knowledge ฟูโกกล่าวถึงสิ่งที่เรียกว่า “Statement” หรือสิ่งที่ถูกพูดถึง(รวมทั้งการพูดและการเขียน) ที่แสดงให้เห็นการทำงานของระบบภาษา
โดยการปฏิบัติการของวาทกรรม
ซึ่งมนุษย์ถูกกำกับและกำหนดด้วยวาทกรรมต่างๆที่ครอบคลุมอยู่รายรอบการดำรงชีวิตของพวกเขา
ว่าเขาจะพูด สื่อความ แสดงออกซึ่งความรับรู้และเข้าใจของเขาต่อสิ่งต่างๆได้อย่างไร
สิ่งเหล่านี้ได้ปรากฏและเปิดเผยตัวมันเองในการใช้ชีวิตประจำวันของมนุษย์ปัจจุบัน ที่สะท้อนว่าภาษาได้กลายมาเป็นส่วนหนึ่งในชีวิตของมนุษย์ที่มีอิทธิพลต่อความคิดและการปฏิบัติของมนุษย์ในสังคมปัจจุบัน
เพราะภาษาเป็นสิ่งที่ผลิตความรู้ ถือเป็นการเชื่อมต่อความคิดดังกล่าวของฟูโก
ในเรื่องความสัมพันธ์ระหว่างอำนาจกับความรู้ เช่นเดียวกับที่เขาบอกว่า
ไม่ความสัมพันธ์ทางอำนาจที่อยู่นอกเหนือการประกอบสร้างของสนามหรือพรมแดนแห่งความรู้
(Foucault :1979, 27
,Visker:1995,57 Deleuze:1986,39 )
ความคิดดังกล่าวแสดงให้เห็นการเคลื่อนตัวของแนวความคิดเรื่องของปฏิบัติการของวาทกรรมและสิ่งที่ไม่ใช่ปฏิบัติการของวาทกรรม
หรือสิ่งที่อยู่ภายนอกวาทกรรม (Discursive and Non- Discursive practices)
มาสู่เรื่องของอำนาจ และความรู้
และเมื่ออำนาจสัมพันธ์กับความรู้ การขยายตัวของความรู้คือการขยายตัวของอำนาจแห่งวาทกรรม
(Visker:1995,67) ซึ่งเทคโนโลยีสมัยใหม่ของอำนาจไม่สามารถแยกตัวเองออกจากระบอบของความรู้ (Regime of Knowledge)
ที่ถูกทำให้มีลักษณะเฉพาะโดยการปฏิบัติและการสร้างความเป็นไปได้ของวาทกรรม ความต้องการสร้างความรู้
ขยายความรู้ และสร้างความเป็นไปได้ของความรู้หลักในสังคม
ดังนั้นการทำความเข้าใจและศึกษากระบวนการทางอำนาจจึงต้องทำงานไปพร้อมกับการวิพากษ์อำนาจไปพร้อมกันด้วย
คำถามเกี่ยวกับอำนาจจึงไม่ใช่การถามว่าอำนาจคืออะไรและอำนาจมาจากแหล่งใด
แต่ควรที่จะถามว่า อำนาจถูกปฏิบัติอย่างไร เพื่อให้เรามองเห็นลักษณะของอำนาจและเข้าใจวิธีการหรือกระบวนการทำงานของอำนาจ
(Deleuze,1986;71)
ด้วยลักษณะของอำนาจที่เป็นทั้งเรื่องของการผลิตสร้างและการควบคุม
ดังนั้นการทำงานของอำนาจจึงทำงานไปพร้อมกันสองส่วน คืออำนาจผลิตความจริง และสร้างความรู้มุมมองในเรื่องต่างๆของเรา
ก่อนที่จะบีบบังคับควบคุมอยู่เหนือตัวของเราทั้งในแง่ความคิดและการใช้ชีวิต (อ้างจาก
Deleuze ,1986;29) นั่นก็คืออำนาจเป็นสิ่งที่ถูกผลิตและบีบบังคับในช่วงเวลาเดียวกัน
อำนาจจึงทำงานไปพร้อมกับการผลิตความรู้ความจริง เมื่อเรารับรู้เข้าใจต่อเรื่องนั้นๆ
เราก็ตกอยู่ภายใต้ขอบเขตของอำนาจนั้นไปพร้อมกันด้วย
ดังนั้นเราจะเห็นการต่อสู้ระหว่างกันของอำนาจที่ผ่านกระบวนการผลิตสร้างความรู้
ดังที่ฟูโก มองว่า ความรู้เป็นผลผลิตของอำนาจ ที่ปิดบัง สกัดกั้น หรือเบียดขับ
ความรู้ย่อยๆให้อยู่ภายในขอบเขตของความไม่น่าเชื่อถือ และไม่ถูกยอมรับ ซึ่งฟูโกต้องการให้ความรู้เหล่านั้นเปิดเผยและแสดงตัวตนออกมาจาการถูกขุมขัง
การถูกกำหนดจากวาทกรรมที่ได้รับการยอมรับในสังคม นั่นคือสิ่งที่ฟูโกเน้นย้ำถึงการต่อต้าน
การต่อรอง การขัดขืน และมองอำนาจในลักษณะหมุนเวียนอยู่ในสังคม
อำนาจเป็นเรื่องของการช่วงชิงความหมายและการสถาปนาความรู้ชุดอื่นๆขึ้นมาตอบโต้ต่อรองกับวาทกรรมกระแสหลักของสังคม
โดยเฉพาะกรณีศึกษาที่นำเสนอในบทความชิ้นนี้ไม่ว่าจะเป็นวาทกรรมในเรื่องของสุขภาพและการเจ็บป่วยผ่าน
ประสบการณ์การเคลื่อนไหวของชาวนาในภาคอีสาน ภาคเหนือที่ถูกมองว่าเป็นต้นตอปัญหาของภาวะทุพโภชนาการ
การขาดสารไอโอดีน การมีสติปัญญาต่ำกว่าปกติ หรือกรณีผู้ติดเชื้อเอช ไอ วี
ที่ไม่ยอมบอกว่าตัวเองเป็นโรคเอดส์เพราะสายตาและการปฏิบัติต่อคนในสังคมที่ตีตราพวกเขาในภาพลักษณ์ของผู้ป่วยโรคเอดส์
สุดท้ายแรงงานข้ามชาติที่เข้ามาทำงานในประเทศไทยที่เป็นชายขอบของความรู้และอำนาจ
ที่ทำให้เขาถูกเอาเปรียบและเข้าไม่ถึงบริการและสิทธิต่างๆที่พึงได้รับในศักดิ์ศรีของความเป็นมนุษย์
ที่จะทำให้เราเข้าใจปัญหาความรุนแรงเชิงโครงสร้างและเชิงวัฒนธรรมในสังคมไทยปัจจุบันมากขึ้น
ดังกรณีศึกษาต่อไปนี้
1.เกลือไอโอดีนและวาทกรรมโรคเอ๋อกับการถูกทำให้เป็นประเด็นปัญหาสุขภาพ
จากกรณีวันที่ 21 กันยายน ที่ศูนย์ประชุมแห่งชาติสิริกิตติ์
น.ส.ยิ่งลักษณ์ ชินวัตร
นายกรัฐมนตรีเป็นประธานในพิธีเปิดงานรวมพลังสร้างชาติแม่และเด็กไม่ขาดไอโอดีน จุดสำคัญของงานดังกล่าวคือพิธีการลงนามข้อตกลงหรือMOUระหว่างกระทรวงสาธารณสุขกับชมรมผู้ประกอบการเกลือไอโอดีนภาคกลาง ภาคอีสาน
และภาคเหนือ
เพื่อให้เด็กไทยมีสุขภาพแข็งแรงพร้อมทั้งประกาศเจตนารมณ์ส่งเสริมสุขภาพหญิงตั้งครรภ์และเด็กให้ได้รับไอโอดีนที่มีคุณภาพอย่างต่อเนื่องและเพียงพอ
โดยถือว่าเป็นกลยุทธ์ในการเสริมสร้างสติปัญญาเด็กไทยให้เฉลียวฉลาดและเป็นทรัพยากรบุคคลที่มีศักยภาพและมีความสำคัญในการพัฒนาประเทศ
สิ่งที่น่าสนใจก็คือ การที่นายวิทยา บูรณพงษ์ รัฐมนตรีกระทรวงสาธารณสุข
อ้างอิงถึงประกาศกระทรวงสาธารณสุขเรื่องเกลือบริโภค ว่า กฎหมายได้มีการกำหนดให้เกลือบริโภคทั้งคนและสัตว์ทุกชนิด
ต้องเป็นเกลือเสริมไอโอดีน โดยให้เกลือบริโภคต้องมีปริมาณเกลือไอโอดีน 20-40
มิลลิกรัมต่อกิโลกรัม
รวมทั้งสร้างศูนย์การเรียนรู้ผลิตเกลือไอโอดีในภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ
จากกรณีดังกล่าวข้างต้นผู้เขียนพยายามคิดและตั้งคำถามต่อสิ่งที่เรียกว่า
“เกลือไอโอดีน” ว่าความรู้ในเรื่องนี้ของคนกลุ่มต่างๆให้ความหมายว่าคืออะไรบ้าง
มีอะไรซ่อนอยู่เบื้องหลังทั้งในแง่โครงสร้างทางความรู้และอำนาจ
รวมทั้งการเชื่อมโยงประเด็นดังกล่าวกับมิติสุขภาพ มิติวัฒนธรรม
มิติเชิงนิเวศวิทยาและมิติทางเศรษฐกิจและการพัฒนา
รวมทั้งมิติทางการเมืองในแง่ของความสัมพันธ์เชิงอำนาจ
มุมมองของรัฐบาลในฐานะผู้บริหารประเทศ
เป็นประเด็นเริ่มต้นที่ผู้เขียนต้องการนำเสนอในบทความชิ้นนี้ เนื่องจากยุทธศาสตร์และนโยบายดังกล่าวสิ่งที่สะท้อนให้เห็นวาทกรรมหรือชุดความรู้และอำนาจที่เกี่ยวข้องกับสุขภาพของประชาชน
ความเป็นพลเมืองของประเทศ ร่างกายหรือองค์อธิปัตย์ภายใต้การปกครองชุมชนแบบชีวญาณ
การจัดการร่างกายในระดับจุลฟิสิกส์ของอำนาจ(Bio-Power/Microphysic of Power) ดังเช่นมุมมองที่แตกต่างกันในเรื่องเกลือของรัฐกับของชาวบ้านในพื้นที่หนองหานกุมภวาปีที่เป็นแหล่งผลิตเกลือแบบพื้นบ้านที่มีความสำคัญในจังหวัดอุดรธานี
ในขณะที่รัฐมองเรื่องเกลือไอโอดีนกับปัญหาทางด้านสุขภาพของคนไทยโดยเฉพาะภาคเหนือกับภาคตะวันออกเฉียงเหนือแต่ในมุมกลับกันวิธีคิดของชาวบ้านจะมองเกลือที่ใช้แตกต่างจากสิ่งที่รัฐมอง
เกลือมีมิติในเชิงวัฒนธรรมเชื่อมโยงกับความเชื่อ กระบวนการผลิต การต้มเกลือ
การถนอมอาหาร การทำปลาร้า และเป็นเครื่องปรุงอาหารประเภทต่างๆ ดังที่แม่ใจ
ระเบียบโพธิ์ ชาวประมงบ้านอุ่มจานแห่งลุ่มน้ำหนองหานกุมภวาปีบอกว่า
“เกลือขายกะขาย เหลือกะขาย หมื่นละ 130 บาท แม่ต้มเกลือ เอาเกลือมาทำปลาร้า แลกข้าวกิน
ไม่ได้อึดข้าวกินสักครั้ง คนมาถามซื้อไปทำปลาร้าส่วนใหญ่”
ในแง่ของเกลือไอโอดีน สิ่งที่น่าสนใจคือ ชาวบ้านมองว่าเกลือดังกล่าวทำปลาร้าไม่ได้
กินไม่อร่อย และสามารถทดแทนได้ด้วยการรับประทานอาหารทะเลต่างๆ เช่น กุ้งทะเล ปลาหมึก ปลาเค็ม ปลาทูนึ่ง
ดังนั้นแม้ว่ารัฐบาลจะเข้าไปส่งเสริมหมู่บ้านไอโอดีน
โดยมีโรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพระดับตำบล(รพสต.)เข้ามาแจกเกลือถุงไอโอดีนสำหรับชาวบ้าน
แต่ประเด็นปัญหาดังกล่าวชาวบ้านส่วนหนึ่งก็มองว่า ไม่ใช่ปัญหาสำคัญของพวกเขา
พวกเขาไม่ได้เป็นโรคคอพอก เป็นคนโง่หรือปัญญาอ่อน(โรคเอ๋อ)
ดังเช่นที่รัฐบาลและผู้เกี่ยวข้องด้านโภชนาการพยายามสร้างให้เป็นปัญหาสำคัญและนโยบายการพัฒนาเร่งด่วน
ในขณะเดียวกันกลุ่มทุนผู้ผลิตเกลือสินเธาว์ในภาคอีสานก็ได้ส่วนแบ่งจากนโยบายดังกล่าวในการเร่งกระบวนการผลิตและเพิ่มพื้นที่ผลิตเกลือสินเธาว์เพื่อสร้างโรงงานเติมสารไอโอดีนลงในเกลือสินเธาว์
เพราะสัดส่วนของเกลือไอโอดีนส่วนใหญ่มาจากเกลือสินเธาว์มากกว่าเกลือสมุทรที่ปริมาณการผลิตลดลงและไม่เพียงพอต่อความต้องการของผู้บริโภคเกลือไอโอดีน
ซึ่งในภาตะวันออกเฉียงเหนือจะเห็นการเคลื่อนย้ายของนายทุนจากภาคตะวันออกเข้ามาทำการผลิตเกลือแบบต้มและตากมากขึ้น
ประเด็นสำคัญก็คือ
ความสัมพันธ์ของการบริโภคเกลือไอโอดีนกับประเด็นเรื่องสุขภาพ ที่ถูกรับรองโดยสถาบันทางด้านสุขภาพของประเทศ
คือ กระทรวงสาธารณสุข ที่ได้ผลักดันในเรื่องของเกลือบริโภค ตามประกาศกระทรวงสาธารณสุข
ฉบับที่ 153 (พ.ศ.2537) เรื่อง “เกลือบริโภค”
ที่กำหนดให้เกลือบริโภคก็คือเกลือที่มีไอโอดีนเป็นส่วนผสม และใช้ปรุงแต่งอาหาร
ที่จะต้องมีปริมาณไอโอดีนไม่น้อย30 มิลลิกรัมต่อเกลือ1 กิโลกรัม
และให้ความหมายของเกลือบริโภคว่า
เกลือบริโภค หมายความว่า เกลือแกงที่ใช้ปรุงแต่งรสอาหารซึ่งบรรจุอยู่ในภาชนะที่พร้อมจำหน่ายโดยตรงต่อผู้บริโภค
เกลือบริโภคต้องมีปริมาณไม่น้อยกว่า 30 มิลลิกรัมต่อเกลือบริโภค 1 กิโลกรัม
ดังนั้นเกลือบริโภคจึงมีความหมายถึงเกลือที่ผสมไอโอดีนและบรรจุในผลิตภัณฑ์เพื่อวางจำหน่าย
ซึ่งในประเทศไทยมีผู้ผูกขาดการผลิตจำนวนไม่มาก ผู้ผลิตรายใหญ่ที่สำคัญก็คือ
กรมอนามัยของกระทรวงสาธารณสุข
กับบริษัทอุตสาหกรรมเกลือบริสุทธิ์ จำกัด หรือบริษัทพิมายซอลต์ จำกัด
ผู้ผลิตและจำหน่ายเกลือปรุงทิพย์
ที่ใช้ในการบริโภคและอุตสาหกรรมอาหารต่างๆโดยเป็นการนำเกลือสินเธาว์มาผสมสารไอโอดีน
รวมถึงบริษัทรายย่อย ในพื้นที่ภาคอีสานอื่นๆที่นำน้ำเกลือใต้ดินขึ้นมาต้มและตาก
เพื่อผสมสารไอโอดีน เพื่อการบริโภค เช่น ในพื้นที่อำเภอบ้านดุง จังหวัดอุดรธานี
นอกจากนี้รัฐบาลไทยยังได้ออกกฎหมาย เพื่อแยกมาตรฐานผลิตภัณฑ์อุตสาหกรรมเกลือบริโภค
ออกเป็นสองระดับ คือ
มาตรฐานผลิตภัณฑ์เกลือบริโภค ที่มอก.2085/2544 และมาตรฐานผลิตภัณฑ์อุตสาหกรรมเกลือบริโภคบริสุทธิ์
ที่มอก.2086/2544 เพื่อจำแนกคุณภาพ
และรูปแบบการผลิตเกลือบริโภคทั้งแบบเกลือผสมไอโอดีน
และเกลือสมุทรที่มีสารไอโอดีนเป็นองค์ประกอบที่สูง ซึ่งส่งผลต่อการรับรู้คนของต่อการบริโภคเกลือ
และทำให้ธุรกิจเกลือสินเธาว์เข้าไปสู่ภาคอุตสาหกรรมขนาดใหญ่มากขึ้น และส่งผลกระทบต่อระบบนิเวศ
ดินและน้ำในพื้นที่ทำการผลิตซึ่งส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ทำนาปลูกข้าวของเกษตรกรภาคอีสานในอนาคต
2.คนปกติ คนป่วย
ผู้ติดเชื้อ คนเป็นโรคเอดส์กับวาทกรรมความเจ็บป่วย
กรณีนี้มาจากสิ่งที่ผู้ศึกษาได้ลงไปพูดคุยกับเครือข่ายผู้ติดเชื้อที่ทำหน้าที่เป็นวิทยากรอบรมให้ความรู้กับเครือข่ายเกี่ยวกับโรคเอดส์และเพศศึกษา
ทำให้ได้เห็นแง่มุมของวิถีชีวิต การกลายเป็นผู้ติดเชื้อและการต่อสู้เพื่อหาพื้นที่
แสดงตัวตนของพวกเขากับคนในสังคม ความน่าสนใจอยู่ที่เรื่องราวของการต่อสู้จากคนปกติ
มาสู่ผู้ติดเชื้อ จากผู้ติดเชื้อไวรัสเอดส์มาสู่ผู้ติดเชื้อธรรมดา ซึ่งความรู้เหล่านี้ล้วนมีผลต่อการใช้ชีวิตและการเปิดเผยตัวตนของผู้ติดเชื้อในพื้นที่สาธารณะเรื่องเล่าของพี่จัย
(นามสมมติ)วัย 40 ปี ที่ทำงานเครือข่ายด้านเอดส์ในจังหวัดแห่งหนึ่งของภาคอีสาน
จึงเป็นสิ่งสะท้อนได้ดีถึงประเด็นดังกล่าว
ตั้งแต่การใช้ชีวิตในวัยเด็กที่มีความแตกต่างจากเด็กผู้ชายทั่วไปเพราะพี่จัยมักจะเล่นกับผู้หญิงและมีลักษณะบุคลิกภาพโน้มเอียงไปในทางผู้หญิง
ที่ชาวบ้านในหมู่บ้านเรียกว่าเป็นกระเทย
จึงเป็นภาพลักษณ์ที่สัมพันธ์ต่อทัศนคติในเรื่องเพศ ไม่ใช่แค่บวชไม่ได้
แต่มีลักษณะการปฎิบัติผิดเพศยังสัมพันธ์กับจารีต ฮีต คองของชุมชนหมู่บ้านในสมัยนั้นด้วย
ความเป็นกระเทยของพี่จัยจึงเป็นสิ่งที่ถูกตีตราเบื้องต้น ก่อนที่เมื่อพี่จัยเรียนจบระดับมัธยมศึกษาตอนต้น
จึงตัดสินใจออกจากชุมชนเพื่อไปใช้ชีวิตและหางานทำในกรุงเทพฯ จนกระทั่งประสบชะตากรรมติดเชื้อเอช
ไอ วี และกลับมารักษาตัวอยู่กับครอบครัวที่บ้านเกิดในจังวัดอุดรธานี พี่จัยเล่าความหลังให้ผู้ศึกษาฟังว่า
“ประมาณปีพ.ศ.2547 เริ่มมีอาการป่วย ช่วงนั้นพี่จัยทำงานอยู่ที่กรุงเทพฯ จึงกลับมาอยู่ที่บ้านไม่รู้ว่าตัวเองเป็นอะไร
ตอนแรกไปหาหมอ ก็ตรวจเลือด แต่ตรวจหาไม่เจอ จึงไม่รู้ว่าตัวเองเป็นอะไร
แต่ก็กลับมาคิดทบทวนตัวเอง พฤติกรรมตัวเอง เมื่อครั้งทำงานที่กรุงเทพฯ
เรารู้ตัวว่าเราพยายามSave ตัวเองตลอด เรื่องผิดพลาดไม่น่าจะมี
เพราะเราใส่ใจ รู้ว่าตัวเองทำอาชีพนักร้องบางทีออกไปกับแขก แขกอ๊อฟออกไป
เราก็ใช้ถุงยางอนามัยป้องกัน แต่คู่ของเรา เราไว้ใจเขา
คู่ของเราไม่ได้ใช้ถุงยางอนามัย เราก้าวพลาดไป เราไปกับแขกก็ต้องป้องกัน
พกถุงยางตลอด เรายิ่งกลับมาคิดตึกตรองสิ่งที่ผ่านมา”
หลังจากพี่จัยรู้ตัวเองว่าติดเชื้อและไปนอนพักรักษาตัวที่โรงพยาบาลแห่งหนึ่งในจังหวัดอุดรธานี
ก็พยายามต่อสู้กับโรคดังกล่าวท่ามกลางการไม่ยอมรับของคนในชุมชนด้วยความเชื่อว่า
โรคดังกล่าวเป็นโรคที่สังคมรังเกียจ โรคเอดส์ ความสำส่อนและที่สำคัญคือพฤติกรรมที่ผิดเพศ
แต่ครอบครัวของพี่จัยก็ให้กำลังใจในการต่อสู้กับโรคร้าย
จนกระทั่งได้มีโอกาสเข้ามาทำงานเครือข่ายด้านเอดส์เพื่อเรียกร้องสิทธิให้กับตัวเองและเพื่อนที่ประสบชะตากรรมเช่นเดียวกับตัวเอง
การไม่ยอมรับของคนในชุมชนนำไปสู่การเปิดเผยตัวเองของผู้ติดเชื้อในระดับที่แตกต่างกันตั้งแต่วงที่แคบไปจนถึงวงที่กว้าง
ตั้งแต่พื้นที่ส่วนตัวถึงพื้นที่สาธารณะ เช่นเดียวกับเพื่อนของพี่จัยบางคนที่เลือกตัดสินใจเปิดเผยตัวเองกับครอบครัว
บางคนเปิดเผยตัวเองในระดับเครือข่ายผู้ติดเชื้อด้วยกันเอง
บางคนกล้าที่จะเปิดเผยตัวเองต่อชุมชนตัวเอง หรือชุมชนรอบข้าง หรือบางคนเก็บเรื่องนี้ไว้กับตัวเองไม่กล้าบอกคนอื่นเพราะกลัวผลกระทบที่จะเกิดขึ้นตามมาต่อตัวเองและครอบครัว
อันเกิดจากความรุนแรงของการเลือกปฎิบัติหรือการถูกปฎิเสธจากสมาชิกอื่นๆในสังคมนั้น เมื่อพวกเขาถูกมองว่าเป็น”โรคเอดส์” ในขณะที่ความต้องการของพวกเขาคือการทำให้สิ่งที่เรียกว่าโรคเอดส์หายไปจากตัวพวกเขาและหายไปจากการรับรู้ของคนในสังคม
โดยผ่านกระบวนการเรียกร้องสิทธิในการเข้าถึงยาต้าน ดังเช่นพี่จัยเล่าว่า
“การคุยกันในช่วงนั้นส่วนใหญ่เป็นเรื่องยาที่ยังไม่เข้าสู่หลักประกันสุขภาพ
พี่น้องเครือข่ายไปชุมชนประท้วง เรียกร้องสิทธิของพวกเขา
เพื่อบางคนเข้าไปผลักดัน
ให้เกิดการเรียกร้องสิทธิตั้งแต่รุ่นกินคางคก และเสนอให้ยาต้านเข้าสู่หลักประกันสุขภาพ
ให้เข้าถึงผู้ติดเชื้อทุกกลุ่มอย่างเท่าเทียม บางคนเสียชีวิต ล้มหายตายจากไป
จากเมื่อก่อนที่เราไม่เคยรู้เรื่องพวกนี้ คุยกับหมอ
ที่บางคนไม่ได้รู้สึกว่าเราเป็นอะไร ลำบากแค่ไหน เพื่อนเราเจออะไรมาบ้าง
ทำไมเขาต้องออกมาเรียกร้องอย่างนี้
ในช่วงแรกที่มีโควตา มีการจับฉลากว่าใครจะได้กิน ไม่ได้กินและต้องรอไปก่อน ทำให้เราเริ่มตระหนักถึงคุณค่าของสิทธิ
การดิ้นรนที่จะให้ได้ยา ยาเป็นสิ่งที่ค่ากับเรา กว่าจะได้มา
เพื่อนที่ร่วมต่อสู้ต้องเสียชีวิตจากกันไป เพราะโรคเหล่านี้พรากชีวิตไปก่อน
ถ้าได้ยาเราก็จะไม่เป็นเอดส์”
ดังนั้นการได้รับยาต้านไวรัสจึงไม่ใช่การทำให้โรคเอดส์หายไปจากร่างกายของผู้ติดเชื้อ
แต่ทำให้พวกเขารู้สึกว่าตัวเองไม่ได้ป่วยเป็นโรคร้ายแรง และที่สำคัญยังทำให้คำพูดที่คนในสังคมตีตราพวกเขาเกี่ยวกับโรคเอดส์ก็จะลดน้อยลงไปด้วย
สิ่งเหล่านี้ทำให้เห็นว่าการเรียกร้องการเข้าถึงยาต้าน
ในอีกด้านหนึ่งทำให้พวกเขารู้สึกว่าพวกเขาไม่ได้เป็นโรคเอดส์ แต่เป็นผู้ติดเชื้อ
(ไวรัสเอชไอวี) นั่นคือสุขภาพของพวกเขายังสมบูรณ์แข็งแรง (Healthy)
ไม่ใช่การเป็นคนป่วยหรือคนเป็นโรค(Illness) ดังเช่นที่พี่จัยสะท้อนให้ฟังว่า
“หลายคนได้กินยาต้าน ร่างกายเขาก็ไมแตกต่างจากคนปกติ
เขาก็ไม่บอกใครว่าเขาเป็นเอดส์ หรือแม้แต่บอกว่าเป็นผู้ติดเชื้อ เพราะเขาคิดว่าเขาเหมือนคนปกติ
เขาไม่ได้เป็นคนป่วย ร่างกายไม่ผอม หมองคล้ำและไม่มีตุ่มตามตัว
พวกเขาแข็งแรงเหมือนคนปกติ”
ดังนั้นความรุนแรงเชิงโครงสร้างและเชิงกายภาพที่เกิดขึ้นกับผู้ติดเชื้อจึงเป็นความรุนแรงที่เกิดจากภาพลักษณ์ของคนที่เป็นโรคเอดส์ในการรับรู้เข้าใจของคนทั่วไปคือ
ร่างกายที่ซูบผอม ผิวดำซีด
มีตุ่มขึ้นตามร่างกายที่สามารถรับรู้และเห็นได้จากภายนอก ที่เป็นความรุนแรงที่เกิดจากความรู้
ความเชื่อ การให้ความหมายต่อผู้ติดเชื้อ ซึ่งเป็นส่วนหนึ่งของวัฒนธรรมการที่เกี่ยวข้องสัมพันธ์กับการเปิดเผยตัวเองต่อสาธารณะและเป็นเรื่องที่ละเอียดอ่อนที่อาจส่งผลกระทบตามมากับตัวเขาเอง
ครอบครัวและญาติพี่น้องของเขาในอนาคต ดังเช่นพี่จัยที่เลือกจะเปิดและแสดงตัวตนกับบางคน
บางกลุ่มและบอกคนอื่นว่าตัวเองไม่ได้เป็นเอดส์เป็นแค่ผู้ติดเชื้อที่มีเลือดแตกต่างจากคนปกติเท่านั้นเองที่สำคัญคือ
เขาสามารถที่จะอยู่ร่วมกับคนอื่นในสังคมได้อย่างเท่าเทียมกัน
3.แรงงานต่างด้าว
ชายขอบและการเข้าไม่ถึงความรู้และอำนาจ
ผู้ศึกษาได้มีโอกาสลงไปเก็บข้อมูลที่ชุมชนหลังตลาดบางแค
ที่เป็นย่านตลาดซึ่งมีสามตลาดอยู่ติดกันตั้งแต่ฝั่งคลองราชมนตรีมาจนถึงห้างวันเดอร์ฟูลที่เป็นห้างสรรพสินค้าเก่าแก่ในย่านนั้น
ด้านหลังจะมีตลาด ท่ารถและมีตึกอาคารพาณิชย์แบ่งให้เช่า โดยซอยแบ่งเป็นห้องๆให้แรงงานต่างด้าวทั้งชายและหญิงเข้ามาอาศัย ส่วนใหญ่จะเป็นคนมอญ มีคนพม่าอยู่กันเป็นส่วนน้อย
และส่วนใหญ่ทำงานรับจ้างในตลาดทั้งขายของและเข็นของส่งแม่ค้าและผู้ซื้อของในตลาด
ผู้ศึกษาได้พบกับชายหนุ่มชาวยะไข่ ที่มาจากเมืองเมียวดี ชื่อเล่นว่าเอ็ม อายุประมาณ 27 ปี เขาดูเป็นแรงงานข้ามชาติที่แต่งตัวดีมากที่สุดในละแวกนี้
ใส่สูทผูกเน็คไท สะพายเป้สีดำ ผู้ศึกษาพบว่า เขาเป็นเซลล์ขายสินค้าของบริษัทซูเลียนประเทศไทย
ที่ขายสินค้าให้กับเพื่อนแรงงาน ทั้งเครื่องดื่มสำเร็จรูป สบู่ ยาสีฟัน และอื่นๆ
สิ่งที่สะดุดตาไม่ใช่การแต่งกายของเขาเท่านั้น
แต่เป็นมือข้างซ้ายของเขาที่นิ้วหายไป 4 นิ้ว
ผู้ศึกษาจึงได้ถามเขาถึงสิ่งที่เกิดขึ้นกับมือของเขา
คำตอบที่ได้จากเอ็มทำให้ผู้ศึกษาหยุดนิ่งไปครู่หนึ่งและเริ่มตั้งคำถามต่อเรื่องของแรงงานต่างด้าว
สุขภาพและความยุติธรรมในสังคม เอ็มเล่าให้ฟังว่า
“ผมมาจากเมืองเมียวดี ทิ้งแม่และน้องอยู่ที่นั่น
เพราะต้องการมาเผชิญโชคในเมืองไทย ผมมาตั้งแต่อายุ 22 ปี ตอนนี้ 5 ปีแล้ว
ยังไม่ได้กลับบ้าน เข้ามาทางแม่สอดจังหวัดตาก และเข้ามาอยู่ที่สมุทรสาคร แถวมหาชัย
ย้ายโรงงานบ่อยมากในช่วงแรก เพราะไม่มีบัตร
จนกระทั่งมาบริษัทสุดท้ายก่อนลงมากรุงเทพฯเป็นโรงงานอาหารทะเล
นายจ้างไม่จ่ายค่าแรง 3 เดือนกว่า เขายึดบัตรไว้หมดทั้งประกันสังคม
ผมไม่ไหวเลยออกมาและเข้ากรุงเทพฯ ร่วมกับเพื่อนๆ4-5 คน มาหางานทำแถวบางบอน
บางขุนเทียน ได้เข้ามาโรงงานทำกระดาษ
จนกระทั่งช่วงก่อนน้ำท่วมกรุงเทพฯผมเจออุบัติเหตุ ที่รีดกระดาษดูดมือเข้าไป
ทำให้ผมสูญเสียนิ้วมือไป 4 นิ้ว ช่วงเกิดอุบัติเหตุใหม่ๆนายจ้างก็เข้ามาดู
แต่ให้เงิน 5,000 บาทแล้วก็หายไปเลย บัตรประกันสังคม บัตรต่างๆอยู่กับนายจ้างหมด
ผมไม่รู้จะทำยังไง กลับบ้านก็ไม่ได้ ไม่กล้าบอกทางบ้านกลัวแม่พ่อเป็นห่วง” นี่คือจุดเปลี่ยนที่ทำให้เอ็มมาทำงานขายนี้ในปัจจุบัน
สิ่งที่น่าสนใจก็คือในเรื่องของแรงงานข้ามชาติจากข้อมูลของทีดีอาร์ไอในปี
พ.ศ. 2554 พบว่า
ประเทศไทยมีแรงงานที่ไปทำงานต่างประเทศเพียง 0.26
เปอร์เซ็นต์ของประชากรทั้งหมดของประเทศ เนื่องจากสถานะของการเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจกิจไทยเปลี่ยนแปลงไปจากการเป็นผู้ส่งออกแรงงานกลายเป็นผู้นำเข้าแรงงานขนาดใหญ่
จากข้อมูล
ของสำนักบริหารงานแรงงานต่างด้าวที่ทำการสำรวจแรงงานต่างด้าวที่ได้รับอนุญาตให้ทำงานทั่วราชอาณาจักร
เมื่อเดือนมีนาคม 2554 พบว่ามีจำนวนถึง 912,624 คน โดยเฉพาะแรงงานสามสัญชาติคือ
ไทย พม่า และลาว ที่เป็นแรงงานระดับล่างหรือไร้ฝีมือ ซึ่งสวนทางกับนโยบายของรัฐบาลที่ยังไม่มีความชัดเจนในเรื่องแรงงานข้ามชาติ
ทั้งการจัดระเบียบ การควบคุมแรงงานที่ผิดกฎหมาย
การละเมิดสิทธิมนุษยชนและการค้ามนุษย์
เป็นต้น ปัญหาดังกล่าวไม่ใช่เพียงปัญหาในระดับนโยบายการพัฒนาประเทศเท่านั้น
แต่เป็นปัญหาที่เกิดขึ้นจากอคติและมุมมองที่คนในประเทศมีต่อคนกลุ่มน้อย
ซึ่งจะต้องปรับทัศนคติและมุมมองใหม่เกี่ยวกับแรงงานเหล่านี้
โดยคำนึงถึงความเป็นมนุษย์อย่างเท่าเทียมกันและความสำคัญของแรงงานเหล่านี้ในด้านการพัฒนาเศรษฐกิจของประเทศ
เพื่อให้เข้าสู่การเป็นประชาคมอาเซียนอย่างแท้จริง และสร้างความคิดเกี่ยวกับแรงงานใหม่ว่าแรงงานเหล่านี้ไม่ใช่แรงงานต่างด้าวที่อิงกับความคิดเรื่องแรงงานผิดกฎหมาย
อาชญากรรม โรคระบาด
แต่เป็นแรงงานอาเซียนที่มีความสำคัญต่อเศรษฐกิจและการพัฒนาประเทศต่างๆในกลุ่มอาเซียน
บทส่งท้าย
จากรณีตัวอย่างข้างต้นเราจะเห็นความสัมพันธ์ของภาพลักษณ์และความคิดทางวัฒนธรรมที่สร้างชุดความรู้สำหรับการรับรู้ของคนในสังคมต่อกลุ่มคนเหล่านี้
ทั้งในแง่ของผู้ติดเชื้อ ที่ดูน่ากลัว ตัวแพร่เชื้อโรคร้าย หรือคนน่าเกียจ
ภาพลักษณ์ของความน่ากลัวของเขา มาจากตุ่มฝีที่เกิดตามร่างกาย ซึ่งเป็นภาพลักษณ์ของสิ่งที่เรียกว่าโรคเอดส์ในความเข้าใจของคนในสังคม
โดยองค์กรด้านสุขภาพและสาธารณสุขเข้ามาเกี่ยวข้องอย่างเลี่ยงไม่ได้ถึงสิทธิความเป็นมนุษย์และการเข้าถึงยาต้านที่จะทำให้เขาเปลี่ยนสถานะเป็นผู้ติดเชื้อไม่ใช่ผู้ป่วยโรคเอดส์และอยู่ในสังคมได้เหมือนคนปกติ
หรือภาพลักษณ์ของแรงงานต่างด้าว ที่มาพร้อมกับความคิดเรื่องความน่ากลัว
ปัญหาอาชญากรรม โรคระบาด ที่เชื่อมโยงกับภาวะของการเข้ามาที่ถูกกฎหมายกับผิดกฎหมาย
ที่ความเป็นแรงงานต่างด้าวถูกจัดการผ่านสถาบันและกลไกทางกฏหมาย แรงงานต่างด้าวที่ผิดกฎหมายจึงเป็นแรงงานที่อยู่นอกชายขอบของอำนาจ
และถูกกระทำจากนายจ้าง และระบบประกันสุขภาพของสังคมไทย
ที่ตอกย้ำว่าพวกเขาไม่ได้ถูกปฏิบัติเยี่ยงมนุษย์หรือเป็นไปตามหลักสิทธิมนุษยชนสากล
ที่นำไปสู่การไม่ได้รับความยุติธรรมทางสังคมและการถูกเลือกปฏิบัติ
ดังนั้นนิ้วที่ขาดของเขาไม่ได้เป็นเพียงภาพสะท้อนความเจ็บปวดและทุกข์ทรมานทางด้านร่างกายและจิตใจเท่านั้น
แต่ยังสะท้อนถึงจิตวิญญาณความเป็นมนุษย์และการถูกกระทำจากโครงสร้างทางสังคมและวัฒนธรรม
ซึ่งทำให้เรื่องของเขาไม่ถูกรับรู้และเป็นความรุนแรงที่ชอบธรรม
สุดท้ายเรื่องของเกลือไอโอดีน ที่ไม่ใช่เพียงภาพลักษณ์ของชาวอีสาน
ชาวเหนือที่ยากจน อยู่ไกลจากทะเล จนนำไปสู่ภาวการณ์ขาดสารไอโอดีน
ที่นำไปสู่ภาวะโรคเอ๋อ ปัญญาอ่อนหรือโง่กว่าคนทั่วไปและนำไปสู่นโยบายการพัฒนาที่เป็นวาระแห่งชาติ
การโยงเรื่องสุขภาพของประชาชน
เข้ากับนโยบายการพัฒนาของรัฐและกลุ่มทุนจึงเป็นประเด็นที่น่าสนใจในสังคมปัจจุบัน
ที่สวนทางกับความคิดของชาวบ้านระดับล่างที่มีมุมมองแตกต่างจากรัฐที่มองว่าสิ่งเหล่านี้คือปัญหา
ความรุนแรงดังกล่าวจึงเป็นความรุนแรงที่เกิดจากโครงสร้างทางเศรษฐกิจการเมืองที่ทำให้เรื่องดังกล่าวกลายเป็นประเด็นปัญหาทางสุขภาพของชาวบ้าน
แต่ในอนาคตสิ่งเหล่านี้ที่ส่งผลกระทบต่อระบบนิเวศวิทยาสิ่งแวดล้อมและสุขภาพของชุมชนที่เกิดจากการพัฒนาอุตสาหกรรมเกลือเติมไอโอดีนในอีสาน
หนังสืออ้างอิง(ภาษาไทย)
โกมาตร จึงเสถียรทรัพย์
2549
พหุลักษณ์ทางการแพทย์กับสุขภาพในมิติสังคมวัฒนธรรม กรุงเทพฯ:ศูนย์มนุษยวิทยาสิรินธร
ชัยวัฒน์ สถาอนันต์
2539
สันติทฤษฎี วิถีวัฒนธรรม กรุงเทพฯ : สำนักพิมพ์โกมลคีมทอง
2546
อาวุธมีชีวิต? แนวคิดเชิงวิพากษ์ว่าด้วยความรุนแรง กรุงเทพฯ : ฟ้าเดียวกัน
Books and Articles
Deleuze Gillles
1988 Foucault. (Trans.)by Sean Hand.The university of Minnesota Press.
Dreyfus,L. Hubert and Rabinow paul
1982
Michel Foucault : Beyond Structuralism
and Hermerneutics With an Afterword by
Michel Foucault. Chicago : The University of Chicago Press.
Farmer
Paul
2002 “On Suffering and Structural Violence : A
View from Below” The anthropology of politices. A reader in ethnography,Theory
and Critique. (Ed.) by Vincent Joan .
Malden/Oxford,Blackwell,p.424-437.
Focault, Michel
1979 The Archaeology
of Knowledge and the Discourse on Language.
(trans.) by Alan Sheridan. New York:Pantheon Books.
Gultung Johan
1996 Peace By Peaceful Means : Peace and Conflict, Development and
Civilization. Oslo : PRIO; London: SAGE.
1990 “Cultural Violence ,”
Journal of Peace Research .Vol.27No.3 pp.291-305.
Visker, Rudi
1995
Michel Foucault Genealogy as Critique.(Trans.) by Chris Turner.London: Verso.
ความคิดเห็น
แสดงความคิดเห็น